Phụ Lục
Tết Đoan Ngọ, hay còn gọi là Tết diệt sâu bọ bởi vì từ xưa đã có tương truyền rằng, có nạn sâu bọ ập tới khiến bà con khổ sở liên tục vì mùa vụ thất bát, thế là từ đâu xuất hiện 1 ông lão tự xưng là Đôi Truân đến từ miền khác, ông bày cho dân chúng mâm cỗ cúng và kéo nhau ra trước nhà tập thể dục, tự dưng sâu bọ cứ thế mà đi hết.
Sau đó, lão ông còn cẩn thận dặn dò thêm: "sâu bọ hằng năm vào ngày này rất hung hăng, mỗi năm vào đúng ngày này cứ làm theo những gì ta đã dặn thì sẽ trị được chúng". Dân chúng biết ơn định cảm tạ thì thoáng chốc ông lão đã đi đâu mất.
Từ đó trở về sau, người dân giữ nguyên tập tục cúng mâm cỗ vào ngày 5/5 Âm lịch hằng năm, Tết Đoan Ngọ từ đó trở thành 1 nét đẹp văn hóa gắn liền với nông nghiệp và duy trì mãi đến hiện nay. Ở các làng quê Việt Nam, Tết diệt sâu bọ vẫn được chuẩn bị rất chu đáo và đầy đủ mỗi năm.
T.S Trần Long - trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP.HCM), đã có phân tích về lý do tại sao Tết Đoan Ngọ lại trúng vào ngày 5/5 Âm lịch. Vì người Việt xưa ăn tết vào tháng 11 Âm lịch (gọi là tháng Tí), do vậy thì tháng 5 chính là giữa năm, cũng là lúc kết thúc vụ Chiêm bước vào vụ Mùa. Thời điểm này, người dân sẽ làm lễ cúng tạ ơn trời đất, tổ tiên, ăn mừng mùa vụ thành công.
Và hơn hết, do tính chất nghề trồng lúa nước buộc người dân ta phải quan sát thời tiết và có hướng trồng trọt phù hợp, do đó phong tục tết Đoan Ngọ ở Việt Nam được hình thành dần từ xưa.
"Đoan” có nghĩa là bắt đầu, “Ngọ” chỉ giờ ngọ, tức là khoảng thời gian nóng nhất trong ngày (từ 11 giờ đến 13 giờ chiều). Đoan Ngọ có thể hiểu là “ngày mở đầu chuỗi ngày nóng nhất trong năm”, thường Tết Đoan Ngọ sẽ ăn vào buổi trưa nên có tên gọi như vậy.
Chia sẻ thêm thì vì dương là mặt trời, là khí dương, mà thời điểm này trong ngày mặt trời sẽ bắt đầu ngắn đi, ở gần trái đất nhất trùng với ngày hạ chí, Đoan dương có nghĩa là bắt đầu lúc khí dương đang thịnh mặt trời, nên Tết Đoan Ngọ còn có thể gọi là Tết Đoan Dương.
Và không chỉ riêng ở Việt Nam hay Trung Quốc mà ở nhiều nước châu Á cũng có Tết Đoan Ngọ. Vì vậy, Tết Đoan Ngọ thực chất là một phong tục lễ tết Á Đông gắn liền với quan niệm về sự tuần hoàn của thời tiết trong năm.
Theo người xưa kể lại, lão ông Đôi Truân bày cho họ 1 mâm cúng diệt sâu bọ rất đơn giản, chỉ gồm bánh tro và trái cây, sau đó kéo nhau ra vận động thể dục để xua đuổi đám sâu bọ đi. Nhưng sau này tùy theo vùng miền mà nét ẩm thực Tết Đoan Ngọ cũng có chút thay đổi để phù hợp với từng nơi hơn.
Món ăn Tết Đoan Ngọ về cơ bản sẽ vẫn gồm bánh tro (hay còn gọi là bánh gio), đây là món ăn truyền thống mỗi dịp Tết này, ngoài ra còn có cơm nếp, rượu nếp, trái cây là những món ăn Tết Đoan Ngọ phổ biến ở đa số các vùng miền.
Cơm rượu hay cái rượu, hoặc rượu nếp cũng là món ăn được nhiều người ưa thích và đặc biệt không thể thiếu trong Tết Đoan Ngọ, mọi người tin rằng uống rượu hoặc ăn rượu nếp sẽ có tác dụng giết chết sâu bọ, hơn hết theo quan niệm của nhiều người, bộ phận tiêu hóa của con người thường có các loại ký sinh gây hại, chúng thường nằm sâu trong bụng. Chỉ vào mùng 5/5 Âm lịch, các loại ký sinh này thường ngoi lên, ta có thể tận dụng để loại bỏ chúng bằng cách ăn những thức ăn có vị chua, cay, chát, trong đó nổi bật nhất là rượu nếp. Đặc biệt, nếu thưởng thức món rượu này vào buổi sáng, ngay khi thức dậy thì càng hiệu nghiệm.
Hoa quả cũng là 1 trong các yếu tố hình thành nên mâm cúng Tết Đoan Ngọ của người xưa, người dân chủ yếu với mong muốn "tiêu diệt sâu bệnh" trong cơ thể nên thường lựa chọn các loại quả có vị chua như mận, xoài xanh... và ăn chúng vào buổi sáng ngay sau khi thức dậy.
Ngoài bánh tro, cơm rượu nếp, trái cây là những thứ thường thấy ở dịp lễ này, thì ở một số nơi người dân sẽ có thêm các món ăn dân dã truyền thống theo bản sắc ẩm thực của từng nơi, rất độc đáo và phong phú.
Vào ngày này, ở miền Bắc và các vùng lân cận Bắc Trung Bộ, các gia đình sẽ chế biến thêm các món ăn từ vịt, điển hình là tiết canh vịt, người dân cho rằng với tiết trời tháng 5 oi bức thì ăn thịt vịt sẽ giúp cơ thể mát hơn. 
Ở Huế dịp Tết Đoan Ngọ sẽ có thêm món chè kê, đây là đặc sản của khu vực này mỗi dịp mùng 5/5 Âm lịch hằng năm, chè kê được làm từ hạt kê xây sau đó loại bỏ lớp vỏ, ngâm rồi đun sôi cho đến khi nở mềm, sền sệt rồi thêm nước đường cùng chút gừng là đã được một nồi chè kê thơm phức và vô cùng hấp dẫn với bất cứ ai!
Nếu bạn không quá cầu kỳ trong việc cúng dịp này thì những thứ cơ bản như bánh tro, cơm rượu nếp hay trái cây để làm mâm cúng dâng lên cũng đã đầy đủ và chỉnh chu rồi. Ngoài ra sẽ còn cần chuẩn bị hương, hoa, vàng mã và cũng tùy vào văn hóa, phong tục của từng vùng miền mà mâm cúng còn có thêm thịt vịt, chè trôi nước nữa.
Cúng Tết Đoan Ngọ gồm 2 phần là lễ cúng gia tiên và lễ cúng ngoài trời. Mâm cúng có thể làm chay hoặc mặn dựa theo điều kiện kinh tế của người dân, bạn có thể tham khảo theo bên dưới đây:
Lưu ý: Trong lễ này bạn không được cúng tiền âm phủ, và đàn lễ được cúng ngoài trời, được đặt quay mặt về hướng Nam.
Vào ngày Tết Đoan Ngọ, với mong muốn xua đuổi vận xui, nhiều người sẽ tắm bằng nước đun lá thiên nhiên như lá tía tô, bồ kết, lá sả,... Hương thơm từ các loại lá thiên nhiên cũng mang lại cảm giác thoải mái, phấn chấn, thanh lọc cơ thể. Sau lễ cúng là các tục lệ giết sâu bọ. Cả nhà quây quần ăn những thứ quả chua, rượu nếp, bánh tro... để diệt trừ "sâu bọ", xua đuổi hết bệnh tật...
Theo phong tục, đúng Ngọ (12h trưa), người dân ở các vùng thôn quê rủ nhau đi hái lá. Đây là thời khắc có dương khí tốt nhất, là giờ mặt trời toả ánh nắng tốt nhất trong năm. Lá cây cỏ hái được vào giờ này có tác dụng chữa bệnh rất tốt như các bệnh ngứa ngoài da, nhất là các bệnh về đường ruột hay khi cảm mạo, đem những lá thuốc này nấu nước xông giải cảm rất tốt.
Ngoài ra, ở 1 số nơi, nhiều người còn tắm nước lá mùi để phòng bệnh và tẩy trừ sâu bọ. Bên cạnh đó, tại nhiều địa phương ven biển, người dân đi tắm biển đúng giờ Ngọ.
Ngày xưa, vào ngày này, người ta còn có tục nhuộm móng chân, móng tay, tục khảo cây lấy quả, tục treo ngải cứu để trừ tà... Những em bé chưa biết đi thì được lấy một ít vôi quyệt vào thóp, vào ngực và rốn để chúng không bị đau bụng, nhức đầu. Tuy nhiên, phần lớn các tục lệ này nay đã được bãi bỏ, chỉ còn giữ lại tục tắm nước lá và tục đi hái lá thuốc.
Bên cạnh những mâm cơm và hoạt động phong tục tập quán truyền thông, thì cúng Tết Đoan Ngọ cũng có 1 số điều cần lưu ý kiêng kị, để tránh những điều không may mắn hoặc làm cho lễ cúng không suôn sẻ, ví dụ như:
Người cúng đốt 9 ngọn nến, thắp 9 nén nhang, quỳ lạy 9 lạy và khấn:
"Con nhất tâm kính bái, cung thỉnh cha mẹ, ông bà, gia tiên tiền tổ nội ngoại, hôm nay là ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, ngày Tết Đoan Ngọ năm (thời gian hiện tại) vào giờ nhâm ngọ thanh long hoàng đạo là giờ cát tường, chúng con với tấm lòng thành kính hiếu nghĩa xin sửa soạn lễ vật, tiền vàng, nhang đăng cung thỉnh kính mời cha mẹ, ông bà, cùng gia tiên tiền tổ nội ngoại hạ đàn thụ hưởng và chứng giám cho tấm lòng thành kính của chúng con.
Kính lạy cha mẹ ông bà cùng gia tiên nội ngoại, nhân ngày Tết Đoan Ngọ con cung thỉnh kính mời gia tiên nội ngoại trợ duyên cho chúng con làm lễ cầu xin Thượng Đế, Ngọc Hoàng Đại Đế bảo vệ mùa màng cho nhân dân, gia ân cho hương linh tiên tổ được mát mẻ ở nơi thiên giới, chúng con thỉnh cầu cha mẹ, ông bà, gia tiên tiền tổ nội ngoại phù hộ độ trì cho chúng con, Cầu tài tài đến. Cầu phúc phúc lai. Cầu đức đức thịnh. Cầu lộc lộc tồn. Hanh thông sự nghiệp vạn sự cát tường như ý.
Chúng con nhất tâm quy mệnh lễ, thành kính cung thỉnh lên gia tiên nội ngoại cầu xin gia tiên chứng lễ.
Chúng con xin đa tạ.
Chúng con xin đa tạ.
Chúng con xin đa tạ."
Thắp 9 ngọn nến, 9 nén nhang và đọc kinh:
"Đốt nến và đọc kinh. Khởi tâm thắp nến. Hào quang sáng bừng. Tâm thân thanh tịnh. Gạt bỏ phiền ưu. Thái thượng đại đan. Từ quang phổ chiếu. Thần tiên chứng đàn.Thắp nhang và đọc kinh. Hương phần bảo đỉnh. Khí đạt huyền không. Thần nhân hợp nhất. Yết kiến nguyệt cung. Thần thông linh hiển. Pháp hiện cửu vân. Đan điền linh tụ. Tâm quy mệnh lễ. Cáo hạ thần tiên."
Quỳ xuống lễ 9 lễ. Văn khấn rằng:
"Con xin trấn minh nhất tâm quy mệnh lễ. Kính lạy Thượng Đế. Kính lạy Hỗn Côn Sư Tổ. Kính lạy Hồng Quân Lão Tổ. Kính lạy Ngọc Hoàng Đại Đế, Đông phương Thanh Đế, Nam phương Xích Đế, Tây phương Bạch Đế, Bắc phương Hắc Đế. Kính lạy Hàng Ma đại đế thánh quân, Trừ Ma đại đế thánh quân, Giáo Hóa đại đế thánh quân. Kính lạy Tam Thanh Sư Tổ, Nguyên Thủy Thiên Tôn, Đạo Đức Thiên Tôn, Linh Bảo Thiên Tôn. Kính lạy Càn khôn đại chiến thần Cửu Thiên Huyền Nữ, Thái Thượng Lão Quân, Huyền Thiên Trấn Vũ. Kính lạy chính nhất tổng quản đại Thần Tài.
Kính lạy: Chư vị Thần Tướng. Thượng đàm thần tướng thiên thiên tướng. Trung đàm thần tướng thiên thiên binh. Hạ đàm thần tướng thiên thiên mã. Kính lạy Tứ Đức Thánh Mẫu. Kính lạy Tứ Hải Long Vương. Kính lạy, Tản Viên Sơn Thánh Đô Đại Thành Hoàng. Kính lạy, Quốc chủ Đại Vương cảm thần Bạch Mã Linh Lang, cùng chư vị Thánh Quốc. Kính lạy chư vị Sơn thần, Long thần, Thổ địa, Thổ công táo quân, Thổ kỳ, cùng chư vị thần tiên trong tam giới, hạ đàn chứng lễ.
Hôm nay là ngày Tết Đoan Ngọ giữa thiên địa minh chứng, chúng con nhất tâm thành kính sửa soạn lễ vật tiền vàng, nhang đăng cung thỉnh tấu sớ kính trình lên Ngọc Hoàng Đại Đế cùng chư ngài, xin chư ngài gợi ý lên Thượng Đế khai ân minh xét cho toàn cõi trần gian được giải thoát mọi kiếp nạn, tất cả tà ma, quỷ trùng không làm hại được dương gian, mùa màng được bội thu, chúng sinh đều được hoan ca hưởng đại phúc, người tốt vì dân vì nước, người lương thiện, người không sát sinh, được tăng thọ, tích phúc, được ban cho tài lộc, quan lộc, phúc lộc, vận khí hanh thông vạn sự như ý nguyện.
Cầu xin Thượng Đế, Ngọc Hoàng Đại Đế, cùng chư ngài khai ân ban cho những linh hồn gia tiên của chúng con được hưởng đặc ân của Thượng Đế, được lên thiên giới hưởng đại phúc đại lộc.
Chúng con cầu xin Thượng Đế, Ngọc Hoàng Đại Đế cùng chư ngài minh anh xoi xét để các vị Thần Tiên chuyên diệt quỷ trừ tà trong tam giới được ra tay trừng phạt những kẻ ác nhân thất đức, hách dịch cường quyền ở trần gian, trừng phạt bọn trùng yêu, tà quái làm hại mùa màng.
Chúng con trấn minh nhất tâm thành kính nguyện rằng: Cầu tài tài đến, cầu phúc phúc lai, cầu đức đức thịnh, cầu lộc lộc tồn, ỷ trượng chư thiên, cung đức giáng hạ, hương biến tam giới thấu cửu trùng thiên. Chúng con cầu nguyện cho bách gia trăm họ và nhân dân Việt Nam, gia toàn khang ninh, nhân an vật thịnh, hiển vinh thụ huệ, thế thế chi an, ngàn thu vạn vạn tuế.
Nguyện cầu cho toàn cõi chúng sinh trong tam giới đều được hưởng ân huệ của Thượng Đế, vạn vật tự nhiên đều vinh danh Thượng Đế.
Chúng con xin đa tạ.
Chúng con xin đa tạ.
Chúng con xin đa tạ."
Sau khi đọc xong văn khấn thì lại quỳ lễ 9 lần.
Những tin mới hơn
Những tin cũ hơn
